کوه بینالود

دین اسلام شامل سه قسمت است: 1- اصول اعتقادی 2- فروع یا برنامه ‏های عملی 3- اخلاق و فضایل انسانی
اصول اعتقادی اسلام عبارت است از: توحید، نبوت و معاد که مرز میان مسلمان از غیر مسلمان است و چون این اصول اعتقادی است باید با بصیرت و ایمان به آنها راه یافت و تقلید از دیگری بدون دلیل واعتماد قطعی، صحیح نیست.
بر اساس مبانی مذهب شیعه دو اصل دیگر، عدل و امامت نیز جزء اصول اعتقادی شمرده شده است. در اینجا ابتدا به بررسی کوتاه این اصول از نظر شیعه می‏پردازیم و سپس از اعتقاد ویژه‏ی اهل تسنن را بیان می‏کنیم:
1- توحید: همه شرایع آسمانی بر اساس توحید و یکتا پرستی استوار بوده و بارزترین امر مشترک در میان آنها اعتقاد به توحید است، و البته توحید دارای مراتبی است که در محل خود بحث شده است.(1)
2- عدل: یکی از صفات کمال خداوند، عدل است. از آنجا که خداوند حکیم است، یعنی هر کاری را به جا و به مورد و به بهترین وجه انجام می‏دهد و علیم و خبیر است و غنی است. بنابراین از نظر عقل امکان ندارد که خداوند به کسی کوچکترین ستمی روا دارد.(2) و در آیات قرآن نیز به آن تصریح شده است.(3) و علت اینکه شیعه آن را جزء اصول دین شمرده به خاطر اختلاف شدید اهل سنت در معنای آن و نسبت‏های ناروایی است که به خدا داده شده است.
3- نبوت: نبوت در زندگی انسان همان قوانین الهی است که به پیامبران وحی شده تا کاروان بشریت را به سوی خیر، صلاح و کمال راهنمایی کند.
4- امامت: به دنبال نبوت که عبارت از ابلاغ احکام الهی و تعلیم مکتب است. خداوند افرادی را به عنوان امام تعیین فرموده است که ایشان مسؤولیت پیاده کردن احکام را در جامعه اسلامی به عهده دارند که به نظر شیعه دوازده نفر به تصریح پیامبر و به دستور پروردگار جهت این منصب معرفی شده ‏اند.
5- معاد و قیامت: پس از انقضای عمر زمین، مردگان با همین جسم در سطح عالی‏تر برانگیخته می‏گردند و در محضر عدل الهی حاضر می‏شوند "تا بدکاران به سزای کردار زشتشان کیفر شوند و نیکوکاران به پاداش اعمال نیکشان نائل گردند."(4)
اصول دین از دیدگاه اهل سنت: در اینجا به اعتقادات دو فرقه مشهور و معروف از ایشان (اشاعره و معتزله) اشاره می‏کنیم:
الف) مذهب معتزله
مذهب معتزله بر پایه‏ی پنج اصل استوار است که هر کسی به آنها اعتقاد داشته باشد معتزلی خوانده می‏شود. اینک به اختصار به شرح و بررسی اصول یاد شده می‏پردازیم:
1- اصل توحید: همانگونه که گفته شد این اصل مشترک بین همه مسلمانان بلکه همه ادیان الهی است.
2- اصل عدل: بحث درباره توحید، مربوط به صفات ذات خداوند است، ولی بحث از عدل مربوط به صفت فعل الهی است. در اینکه عدل از صفات جمال الهی است اختلافی نیست. لیکن سخن در تفسیر معنای عدل است، آیاعدل معیار روشن و ثابتی دارد که ابتدا عقل آن را یافته، آنگاه بر پایه آن افعال خداوند را به عدل توصیف می‏کند، یا چنین معیار ثابت عقلی وجود ندارد. معتزله طرفدار نظر نخست و اشاعره طرفدار نظر دوم‏اند.
3- وعد و وعید: وفای به وعد (وعده به پاداش) عقلاً و نقلاً واجب است ولی درباره وفای به وعید (وعده به مجازات) دو نظریه است: اکثریت معتزله وفای به وعید را نیز واجب می‏دانند و آنان به "وعیدیه" معروفند و دیگران که قائل به وجوب آن نیستند به "تفضلیه" مشهورند.
4- المنزلة بین المنزلتین: این اصل مربوط به مرتکبان گناه کبیره است و این نظریه را ابتدائاً معتزله مطرح کردند.
درباره مرتکبان گناهان کبیره دو بحث مطرح است: یکی اینکه مؤمن هستند یا نه؟ که در این باره سه نظریه معروف ابراز گردیده است، اکثریت امت اسلامی آنان را مؤمن و فاسق و اکثریت خوارج آنان را کافر و مشرک می دانستند و معتزله نظریه "المنزلة بین المنزلتین" را ابراز کردند.
و بحث دیگر درباره وضع اخروی و عقوبت آنان است، که معتزله فعلیت یافتن عذاب را برای گنهکاران حتمی می‏دانند و علاوه بر این به جاودانگی و خلود عذاب برای مرتکبان کبائر نیز عقیده دارند.
5- امر به معروف و نهی از منکر: معتزله وجوب آن را کفایی و مشروط به شرایطی می‏دانستند. و در اجرای این فریضه دینی، اهتمام بسیار داشتند به ویژه با زندقه و الحاد شدیداً مبارزه می‏کردند.(5)
ب) اشاعره
اشاعره نیز علاوه بر اصول اعتقادی به توحید، نبوت، معاد؛ عقایدی دارند که با آن اعتقادات از اصول اهل السنة دفاع کرده و یا به نوی عقیده اهل السنة را تأویل و توجیه کرده ‏اند.(6)
نتیجه اینکه: اصول دین از نظر شیعه پنج اصل است، توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد. گر چه دیگران دو اصل عدل و امامت را از اصول مذهب شیعه می‏دانند ولی اعتقاد شیعه این است که دین غیر از مذهب خود چیز دیگری نیست واما از نظر اهل سنت این اصول متفاوت ذکر شده است امّا آنچه عمده و مشترک است توحید، نبوت و معاد است گرچه اصول دیگر نیز قابل تأمل است.
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1- مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، سازمان تبلیغات اسلامی
2- قرائتی، محسن، اصول عقاید، سازمان تبلیغات اسلامی
3- امامی و آشتیانی، طرحی نو در تدریس عقاید اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی
4- مکارم شیرازی، ناصر، یکصد پرسش و پاسخ، دفتر نشر برگزیده
5- سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، مؤسسه امام صادق علیه السلام
6- مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، دفتر انتشارات اسلامی
7- ربانی، گلپایگانی، فِرَق و مذاهب کلامی، مرکز جهانی علوم اسلامی
پی نوشت ها:
1) ر.ک، جعفر سبحانی، منشور عقاید امامیه و مصباح یزدی، آموزش عقاید.
2) ر.ک، مرتضی مطهری، عدل الهی، انتشارات صدرا.
3) ر.ک، نساء: 40، یونس: 44.
4) نجم: 31.
5) علی ربانی گلپایگانی، فِرَق و مذاهب کلامی، مرکز جهانی علوم اسلامی، ص 264 - 260، با تصرف.
6) شهید مطهری، فهرست عقاید اشاعره را در کتاب آشنائی با علوم اسلامی آورده است، جهت مطاله بیشتر می‏توانید مراجعه کنید.